De zwarte vloot leeft voort in het museum

Historisch materieel

Als we het hebben over de zwarte vloot, dan hebben we het over historisch materieel. Dat zijn treinen die niet meer dagelijks actief zijn op het hoofdspoor. De term is nog vrij nieuw en daarom niet bekend bij het grote publiek.

“De term zwarte vloot komt voort uit het ERTMS-project, het nieuwe treinbeveiligingssysteem. Er is daarbij gekeken naar wat er allemaal over het spoor rijdt. De oudste treinen zijn zwart en zo werd zwarte vloot geboren”, legt De Winter uit. De spoorwegaannemers werken doorgaans met gele voertuigen, de gele vloot.

Historisch materieel

De zwarte vloot vinden we voornamelijk in het Spoorwegmuseum, maar ook bij de diverse museumspoorlijnen. Daar staan niet alleen stoomlocomotieven, maar ook treinen die pas uit dienst zijn. Het oudste originele object, een goederenwagentje van de Staatsspoorwegen, stamt uit 1864.

Helaas zijn er ook veel treinen uit de geschiedenis niet bewaard gebleven, zoals de eerste stoomlocomotief van Nederland, de Arend. “Die hebben we wel in het museum staan, maar dat is een replica. De originele Arend is gesloopt. In de begintijd van het spoor hadden de spoorwegondernemingen nog niet zoveel geld en werd er helemaal niet gekeken naar historische waarde en museumstukken. Destijds zagen ze een oude trein voornamelijk als oud ijzer en dat was geld waard. Met dat geld kon weer wat nieuws worden ontwikkeld.”

Toch beschikt het museum over veel originele objecten die wel bewaard zijn gebleven. “Vroeger werd er met andere ogen gekeken dan nu. Musea bestonden nog niet. Dat is pas later gekomen. Alles dat we uit de begintijd in originele staat hebben is per toeval bewaard gebleven. Bijvoorbeeld omdat een rijtuig was verbouwd tot werkwagen en ergens op een emplacement was neergezet.”

Stoomtreinen

Bij historisch materieel denken veel mensen al snel aan de stoomtrein. Toch was Nederland het eerste land ter wereld dat afscheid nam van deze iconische trein. “Tot 1958 hebben er stoomtreinen gereden in Nederland. Toen F.Q. den Hollander president-directeur van de Nederlandse Spoorwegen werd kwam daar verandering in. Hij vond stoom achterhaald en heeft ingezet op modernisering van het spoor en dus moest de stoom eruit. Hij heeft zelf letterlijk de laatste stoomtrein hier het museum binnen gereden en gezegd: ‘vanaf nu is het klaar.’”

Voor de stoommachinisten uit die tijd was dat een bittere pil. Zij vonden de elektrische treinen maar niets, zegt De Winter. “Een stoommachinist was een Meester. Die term hoor je nog altijd bij machinisten, dat komt uit de stoomtijd. Je had een Meester en een leerling. De Meester bediende de locomotief en de leerling deed het zware werk, zoals de kolen op het vuur scheppen."

"Meester was een eretitel en had status. Een machinist op een elektrische trein werd een wagenvoerder en in hun ogen was dat een stap omlaag. Toch moesten de meesters zich uiteindelijk laten omscholen naar wagenvoerders, al bleef de stoomtrein bedienen hun passie. Die machinisten hadden er wel een handje van om stiekem stukjes met de laatste stoomlocomotief die nog op enkele plaatsen in het land een andere functie hadden gekregen, bijvoorbeeld als verwarmingsinstallatie van een werkplaats.”

Bijzondere treinen

Tot de zwarte vloot behoren meer treinen dan alleen de stoomtrein. De Winter pikt een paar van zijn favorieten uit. “De Blokkendoos vind ik prachtig. Dat is de eerste elektrische trein en is afkomstig uit de jaren ’20. De meest aansprekende is voor mij de Hondekop. Dat komt voornamelijk omdat ik er in mijn jeugd zelf veel mee gereisd heb. Dan heb je er toch bepaalde herinneringen aan. Die trein lag als een blok op de rails. Er zat nauwelijks beweging in als je over een wissel ging. Dat kwam voornamelijk omdat het een enorm zware trein was. Het voelde daardoor als een schip dat rustig op het water deinsde. Heerlijk, maar een traag op gang komende trein door dat gewicht met een navenant energieverbruik.”

Nog actieve treinen

Een deel van de zwarte vloot is nog altijd actief op het spoor, al is dat wel incidenteel. “We hebben momenteel zes eenheden die we rijvaardig houden. Deels zijn dat reizigerstreinen en deels locomotieven met rijtuigen. Dat wisselen we een beetje door. Soms halen we er eentje vanaf en dan komt er weer een ander voor in de plaats. De Blokkendoos is de oudste nog rijdende trein. De meest recente actieve trein van de zwarte vloot is de NS Sprinter die NS in december 2021 heeft afgevoerd.”

Stoomlocomotieven van het Spoorwegmuseum hoeven we overigens niet meer op het reguliere spoor te verwachten. “Het zou wel kunnen, maar de energie die je daar in moet steken is het niet meer waard. Het is logistiek niet meer in te passen. Daarnaast zijn het museumstukken die je in originele staat voor toekomstige generaties wilt behouden, over 100 jaar zijn er nog mensen die deze machtige machines willen bewonderen. Daarnaast zijn er nog andere partijen die recreatief stoomtreinen laten rijden en dat is voor veel mensen fantastisch. Wij laten de stoomtreinen en de rest van de zwarte vloot vooral bij ons in het Spoorwegmuseum in Utrecht zien.”