De mysteries van de Inktpot : De Inktpot en de oorlog

Vervoersdiensten

In de Tweede Wereldoorlog kon de NS voortbestaan als zelfstandig bedrijf. Het behouden van sleutelposities gaf de vrijheid om verzet te plegen. De prijs die men ervoor betaalde was dat aan alle wensen van de Duitse bezetter tegemoet werd gekomen. Zoals het voldoen aan de vervoersdiensten voor de bezetter: militair vervoer en vervoer van Joodse burgers naar doorgangs- en concentratiekampen.

Sabotages en verzet

Het aantal spoorwegmedewerkers nam met 1000 man toe in het begin van de oorlogsjaren om te voorkomen dat zij te werk werden gesteld in Duitsland. Directeur Hupkes stelde zich rechtlijnig op tegenover de bezetter en duldde geen Duitse inbreng en hij voorkwam dat grote aantallen spoorwegpersoneel te werk zouden worden gesteld bij de Duitse spoorwegen.

Individuele spoorwegmedewerkers voerden sabotage-acties uit; vaak met medeweten van de chef of zelfs de directie. Naast sabotage waren er ook kleinere verzetsdaden waarbij treinen met grote vertraging of zelfs geheel niet reden. Belangrijke Duitse vervoersopdrachten werden gedeeld met de geallieerden.

Reichsbahn

Tijdens de oorlog werd het gebouw gedeeltelijk opgeëist door de Bahnbevollmächtiger der Deutschen Reichsbahn bij de Niederländischen Eisenbahn. Groene ijzeren hekken in een van de trappenhuizen herinneren nog aan de scheiding tussen Duits en Nederlands personeel. De Duitsers zaten op de eerste en tweede verdieping. Ook hebben er hekken gestaan in de trappenhuizen C en G, waardoor de eerste en tweede verdieping niet via die trappen bereikbaar waren. De boutgaten zitten nog in de originele tegelvloer.

De houten rolluiken op de tweede verdieping, aan beide zijden van de E-toren, hadden deze functie ook en werden neergelaten wanneer de Catharijnezaal in gebruik werd genomen door de Nederlanders. Het personeel kreeg tussen de middag warm eten. Karretjes met gamellen voedsel reden door de gangen en stopten bij elke deur.

Spoorwegstaking

Kort na het begin van de spoorwegstaking stond de Groep van Siem voor een van de gevaarlijkste opdrachten. Deze mannen traden in dienst van de Deutsche Reichsbahn. Ze bleven in burgerpak, kregen een Ausweiss (dit keer authentiek) en hadden een valse Waffenschein. Zelf brachten ze wapens in.

Siems mannen betrokken de Inktpot. Dat was voor de vijand 'om het gebouw te beschermen tegen de terroristen'. Voor henzelf: het zwaarste sabotage werk dat men zich kan bedenken. De mannen hadden alleen nachtdienst en mochten onder geen beding bij de telefooncentrale. Ze speelden het toch klaar om door te dringen tot die ruimte; om af te luisteren en om boodschappen vanuit het verzet te versturen naar het vrije zuiden van Nederland.

Zestig belangrijke Duitse transporten zijn door het afluisteren door de geallieerden vanuit de lucht aangevallen. Door de lange gangen van het gebouw zagen de mannen Duitse bewakers tijdig aan komen. Eenmaal liep dat mis omdat er een bewaker op de fiets aan kwam, een situatie die ternauwernood met een snel bedachte smoes kon worden recht gezet.

Spectaculaire daad

De meest spectaculaire daad van de sabotage was het weghalen van het salaris voor de maand september in 1944 dat nog in de kluis lag. Op een bakfiets werd het 'rechtmatig toegeëigende geld' naar Vlaer en Kol op de Oudegracht gebracht. Via de ondergrondse kwam het geld bij de ondergedoken spoorwegwerkers terecht.

Met de bevrijding kwamen de eerste Engelsen in het gebouw dat nog deels was bezet door de Duitsers van de Reichsbahn. Op de binnenplaats stond een stuk afweergeschut dat eigenlijk nog bovenop het gebouw had moeten worden geplaatst.

Auteur: Peter Knollema
Bronnen: De Inktpot, monument van spoor en kantoor (2002), Spoorwegen in Nederland, van 1843 tot nu, deel 20 (Oorlogstijd op het spoor), Verzonken spoor, gesprekken met oud-werknemers van de spoorwegen, Utrechts Nieuwsblad (1955), Het Verzetsblad (1945)
Foto's: Utrechts Archief, Geheugen van Nederland